จังหวัดพะเยา เป็นเมืองเก่าแก่เมืองหนึ่งแห่งล้านนาไทย เป็นเมืองเล็กๆ ทางภาคเหนือ ซึ่งแยกตัวออกจากจังหวัดเชียงราย เป็นเมืองที่มีความเจริญรุ่งเรืองมาตั้งแต่อดีตกาล จะเห็นได้จากโบราณวัตถุและโบราณสถานสิ่งก่อสร้างที่พบปรากฏตามจุดต่างๆ ในเมืองพะเยา ซึ่งล้วนแล้วแต่แสดงถึงความเจริญทางด้านศิลปกรรมได้เป็นอย่างดี หากย้อนกลับไปในอดีตจะพบว่า เมืองพะเยาเดิมชื่อว่า “ภูกามยาว” หรือ “พยาว” ก่อตั้งขึ้น เมื่อปี พ.ศ.1638 โดยพ่อขุนศรีจอมธรรม พระราชโอรสของกษัตริย์แห่งราชวงศ์ลัวะ ในพุทธศตวรรษที่ 18 (พ.ศ.1700 - 1799) และในยุคสมัยศาลหลักเมืองเป็นกษัตริย์เมืองภูกามยาวมีความเจริญรุ่งเรืองมาก มีฐานะเป็นเมืองเอกเรียกว่า “อาณาจักรพยาว” ต่อมาในปี พ.ศ.1881 เจ้าผู้ครองเมืองหิรัญนครเงินยาง (เชียงแสน) ได้สมคบกับเจ้าผู้ครองเมืองนันทบุรี (น่าน) ยกทัพเข้าตีอาณาจักรพยาว เป็นเหตุให้อาณาจักรพยาวถูกผนวก เข้าไว้ในอาณาจักรล้านนาไทยตั้งแต่บัดนั้นเป็นต้นมา ในปี พ.ศ.2437 รัชสมัยรัชกาลที่ 5โปรดให้ปฏิรูปการปกครองแบบเดิมเป็น มณฑลเทศาภิบาล ดังนั้น เมืองพะเยาจึงถูกผนวกเข้าเป็นส่วนหนึ่งของมณฑลพายัพ ซึ่งการปฏิรูปการปกครองหัวเมืองดังกล่าว ส่งผลให้เกิดการต่อต้านโดยขบถ ร.ศ.121 (พ.ศ.2445) ทำให้เมืองพะเยาได้รับผลกระทบไปด้วยในเหตุการณ์ขบถพวกเงี้ยวก่อความวุ่นวาย จนกระทั่งเมื่อเหตุการณ์สงบลงเมืองพะเยาจึงถูกปรับเปลี่ยนฐานะจากเมืองเป็นจังหวัด เรียกว่า จังหวัดบริเวณพะเยา ครั้น พ.ศ.2448 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระดํารัสสั่งยุบเลิกจังหวัดบริเวณพะเยาเสีย และให้มีฐานะเป็นอำเภอเมืองพะเยา ต่อมาภายหลัง ปี พ.ศ.2457 เทศาภิบาลมณฑลพายัพพิจารณาระบอบการปกครองบ้านเมืองฝ่ายเหนือ จึงสั่งให้ยุบเลิกหัวเมืองเล็กหัวเมืองน้อย แล้วให้ไปรวมกับหัวเมืองใหญ่ ทำให้อำเภอเมืองพะเยาเป็นอำเภอพะเยา อยู่ในอำนาจการปกครองของจังหวัดเชียงราย จนกระทั่งได้มีพระราชบัญญัติจัดตั้งจังหวัดพะเยาขึ้น ในปี พ.ศ.2520 ทำให้อำเภอพะเยา มีฐานะเป็นจังหวัดพะเยา เมื่อวันที่ 28 สิงหาคม 2520 เป็นจังหวัดที่ 72 ของประเทศไทยตั้งแต่นั้นเป็นต้นมา โดยจังหวัดพะเยาร่วมกับหน่วยงานภาครัฐ ภาคเอกชน และประชาชนทุกหมู่เหล่า ได้ร่วมกันจัดงานเนื่องในวันสถาปนาจังหวัดพะเยา ณ ศาลหลักเมืองพะเยา ในวันที่ 28 สิงหาคม เป็นประจำของทุกปีจนถึงปัจจุบัน