ศาลหลักเมืองพะเยา ตั้งอยู่ที่ถนนท่ากว๊าน ตำบลเวียง อำเภอเมือง จังหวัดพะเยา เป็นศาลาจตุรมุขทรงไทย มีประตูเข้า-ออกทั้ง 4 ด้าน หลังคาเป็นยอดปราสาท ลักษณะหลังคาซ้อนสองชั้น เสาหลักเมืองทำจากไม้มงคล ยอดเสาแกะสลักเป็นรูปดอกบัวตูม ศาลหลักเมืองพะเยา หรือ เสาหลักเมืองจังหวัดพะเยา เดิมพะเยา เป็นอำเภอหนึ่งของจังหวัดเชียงราย และได้รับการยกฐานะขึ้นมาเป็นจังหวัด เมื่อวันที่ 28 สิงหาคม พุทธศักราช 2520 เพื่อเป็นศิริมงคลแก่บ้านเมือง จึงได้สร้างศาลหลักเมืองขึ้นครั้งแรก เมื่อพุทธศักราช 2520 แต่ไม่ประสบความสำเร็จในการก่อสร้าง และต้องย้ายสถานที่สร้างศาลหลักเมืองหลายครั้ง ผ่านมาเกือบ 9 ปี ได้มีการดำเนินการก่อสร้างศาลหลักเมืองจังหวัดพะเยาอีกครั้งในปี พุทธศักราช 2528 โดยหลวงพ่อไพบูลย์ สุมังคโล (อดีตเจ้าอาวาสวัดอนาลโยทิพยาราม) ซึ่งสร้างแล้วเสร็จในปีพุทธศักราช 2530

องค์เสาหลักเมืองของจังหวัดพะเยา ทำด้วยไม้ชัยพฤกษ์ โดยนายสุวิทย์ สุทธิวนา ผู้จัดการโรงเลื่อยจักรพนาชัย เป็นผู้จัดหาจากป่าในเขตอำเภองาว จังหวัดลำปาง ติดต่อกับอำเภอเมืองพะเยา ซึ่งไม้ดังกล่าวมีขนาดวัดโดยรอบลำต้น โดยประมาณ 140-150 เซนติเมตร ขึ้นอยู่ในป่าลึก ใช้ช้างชักลากออกมาสู่ถนนใหญ่ และได้มอบหมายให้นายน้อย หนักตื้อ ชาวอำเภอดอกคำใต้ เป็นช่างกลึงไม้ทำเป็นเสาหลักเมือง โดยใช้เวลากลึงอยู่ 17 วัน ตั้งแต่วันที่ 7 - 23 เมษายน 2530 มีผู้ช่วยช่างเพียง 1 คน คือนายสุรพล หนักตื้อ มีการประกอบพิธีพุทธาภิเษกองค์หลักเมือง เมื่อวันที่ 19 กันยายน 2530 ซึ่งถือเป็นปีที่ครบรอบ 10 ปี การประกาศจัดตั้งจังหวัดพะเยา (พระราชบัญญัติจัดตั้งจังหวัดพะเยา พุทธศักราช 2520 ได้ประกาศในราชกิจจานุเบกษา เมื่อวันพฤหัสบดีที่ 28 กรกฎาคม พุทธศักราช 2520)

พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช มหิตลาธิเบศรรามาธิบดีจักรีนฤบดินทร สยามินทราธิราชบรมนาถบพิตร (รัชกาลที่ 9) ทรงพระสุหร่ายและทรงเจิมยอดองค์หลักเมือง ในวันพุธที่ 27มกราคมพุทธศักราช 2531 ณ พระราชวังจิตรลดารโหฐาน และในการนี้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ สยามมกุฎราชกุมารเสด็จพระราชดำเนินแทนพระองค์ทรงประกอบพิธีเปิดศาลหลักเมืองจังหวัดพะเยา อำเภอเมืองจังหวัดพะเยา อย่างเป็นทางการในวันศุกร์ ที่ 21 มีนาคม พุทธศักราช 2535

ในวันที่ 28 สิงหาคมของทุกปี จังหวัดพะเยาจะประกอบพิธีทำบุญเมืองและบวงสรวงศาลหลักเมือง